• Kiedy przysługuje prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy?

Każdemu pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego i  odpłatnego urlopu wypoczynkowego, którego celem jest stworzenie możliwości dłuższego odpoczynku oraz regeneracja sił. Biorąc pod uwagę cel, jakiemu służy urlop wypoczynkowy, zasadą jest udzielanie urlopu w naturze tj. zwolnienie pracownika od obowiązku świadczenia pracy przez określony czas. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w których wykorzystanie urlopu w naturze nie jest możliwe. Dlatego też przepisy kodeksu pracy przewidują instytucję ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop jako wyjątek od zasady udzielania urlopu wypoczynkowego w naturze.

Podstawa prawna

Regulacja ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop została zawarta w przepisie art. 171 kp. Instytucja ta z uwagi na jej wyjątkowy charakter  znajduje zastosowanie wyłącznie w okolicznościach wskazanych w tym przepisie. W świetle art. 171§1 kp ekwiwalent pieniężny przysługuje jedynie w razie niewykorzystania przysługującego pracownikowi urlopu w całości lub w części z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. Warto podkreślić, że ekwiwalent przysługuje nie tylko za niewykorzystany urlop bieżący (ustalany proporcjonalnie do przepracowanej części roku), ale również za urlop zaległy (wyrok z 24.01.1974 r. III PRN 41/73).

Obowiązek pracodawcy wypłaty ekwiwalentu za niewykorzystany urlop

Obowiązek pracodawcy wypłaty ekwiwalentu za niewykorzystany urlop nie jest natomiast uzależniony od rodzaju umowy o pracę, leżącej u podstaw nawiązania stosunku pracy ani od długości zatrudnienia. Rozwiązanie lub wygaśnięcie nawet krótkotrwałej umowy o pracę na okres próbny w sytuacji, gdy pracownik nie wykorzystał przysługującego mu urlopu uzasadnia jego roszczenie o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego (Nałęcz [w:] Kodeks pracy. Komentarz, pod red. W. Muszalskiego, Warszawa 2011, str. 817).  Na prawo do ekwiwalentu nie ma również wpływu tryb, w jakim następuje rozwiązanie umowy o pracę (za porozumieniem stron, w drodze wypowiedzenia czy też w trybie dyscyplinarnym) lub wygaśnięcie umowy o pracę (śmierć pracownika lub tymczasowe aresztowanie pracownika). Nie jest wreszcie istotna przyczyna niewykorzystania przez pracownika urlopu wypoczynkowego. Ekwiwalent przysługuje pracownikowi zarówno w sytuacji, gdy pracodawca nie udzielał mu urlopu, jak i wtedy, gdy pracownik nie chciał wykorzystać urlopu. Ponadto warto wskazać, iż na prawo do ekwiwalentu nie ma wpływu także okoliczność, czy pracownik rozliczył się z pracodawcą z powierzonego mu mienia (I. Jaroszewska – Ignatowska [w:]  Kodeks pracy. Komentarz dla praktyków, pod. red. A. Patulskiego, G. Orłowskiego, Warszawa 2012). 

Podsumowując, rozwiązanie lub wygaśnięcie umowy o pracę powoduje przekształcenie prawa do urlopu wypoczynkowego w roszczenie o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego (skutek ten następuje niezależnie od woli stron). W innych okolicznościach zastąpienie urlopu wypoczynkowego ekwiwalentem jest niedopuszczalne, choćby wyrażał na to zgodę zainteresowany pracownik.  Nie jest zatem możliwe wypłacenie ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy w trakcie trwania stosunku pracy, co można by obrazowo określić jako ’’wykupienie urlopu przez pracodawcę’’. Chęć podejmowania tego rodzaju zabiegów może mieć miejsce w przypadku kadry menadżerskiej, której urlopy nie mogą być wykorzystane ze względów biznesowych, co prowadzi do kumulacji urlopu w kolejnych latach (I. Jaroszewska – Ignatowska [w:] Kodeks pracy. Komentarz dla praktyków, pod. red. A. Patulskiego, G. Orłowskiego, Warszawa 2012, str. 667).

Ustalanie wysokości ekwiwalentu

Rozwiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy może mieć miejsce w trakcie roku kalendarzowego, co powoduje, że przy ustalaniu wysokości ekwiwalentu pieniężnego należy uwzględnić przepisy kodeksu pracy dotyczące urlopu proporcjonalnego (art. 1551 kp). W przypadku rozwiązania stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego, pracownikowi u dotychczasowego pracodawcy przysługuje urlop w wymiarze proporcjonalnym do okresu u niego przepracowanego. W przypadku niewykorzystania urlopu w wyższym (np. w pełnym) wymiarze pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny odpowiadający urlopowi proporcjonalnemu (…) Przysługiwanie prawa do ekwiwalentu jest zależne od istnienia prawa do urlopu w momencie rozwiązania stosunku pracy, a wysokość ekwiwalentu zależy od wymiaru przysługującego urlopu. Inaczej mówiąc ekwiwalent za niewykorzystany urlop należy się w wymiarze zależnym od wymiaru przysługującego urlopu wypoczynkowego. (uchwała SN z 20.08.1997 r., sygn. akt: III ZP 26/97).

Rozwiązanie stosunku pracy z jednym pracodawcą może nastąpić jednocześnie z nawiązaniem stosunku pracy z kolejnym. Wówczas zakład pracy nie przejmuje obowiązku udzielenia urlopu wypoczynkowego, do którego pracownik nabył prawo w poprzednim zakładzie pracy. W takiej sytuacji na poprzednim zakładzie pracy spoczywa obowiązek wypłacenia pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, jeśli niewykorzystanie tego urlopu w naturze nastąpiło z przyczyn określonych w art. 171 k.p.(wyrok SN z 19.02.1980 r., sygn. akt: I PRN 9/80). Powyższe rozumowanie co do zasady zostało potwierdzone w wyroku SN z 27.11.1980 r. (sygn. akt: I PRN 124/80) z istotną jednak różnicą. W późniejszym orzeczeniu SN dopuścił mianowicie możliwość przejęcia przez nowy zakład pracy obowiązku udzielenia pracownikowi urlopu, do którego nabył prawo w poprzednim zakładzie – o ile pomiędzy zakładami pracy zawarto porozumienie (za zgodą pracownika), którego treścią objęto obowiązek nowego zakładu pracy udzielenia urlopu niewykorzystanego w poprzednim zakładzie pracy.

Moment powstania roszczenia

Istotne znaczenie z praktycznego punktu widzenia ma określenie momentu powstania roszczenia pracownika o wypłatę ekwiwalentu. Prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy powstaje w dacie rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. W tym dniu roszczenie pracownika staje się wymagalne(postanowienie SN z 5.12.1996 r., sygn. akt: I PKN 34/96). Wcześniejsza wypłata jest nieuzasadniona, natomiast w razie opóźnienia pracownikowi przysługuje prawo żądania odsetek z tytułu zwłoki (A. Gwarek, M. Skibicka – Ghaley, Urlopy pracownicze, Warszawa 1999, str. 82). W dniu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy rozpoczyna się również bieg okresu przedawnienia roszczenia o ekwiwalent pieniężny za wykorzystane w naturze, a nieprzedawnione urlopy  (wyrok SN z 29.03.2001 r., sygn. akt: I PKN 336/00). Roszczenie to ulega przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia wymagalności (uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 21.11.1975 r., sygn. akt: V PZP 5/75).

Ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop podlega takiej samej ochronie, jak wynagrodzenie za pracę (wyrok SN z 11.06.1980 r., sygn. akt: I PR 43/80). Oznacza to przede wszystkim, iż pracownik nie może zrzec się tego uprawnienia. Ponadto z ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy nie mogą być potrącane bez zgody pracownika wyrażonej na piśmie inne należności niż określone w art. 87 § 1 k.p. (wyrok SN z 29.01.2007 r., sygn. akt: II PK 181/06).

Przeniesienie prawa do urlopu na okres obowiązywania następnej umowy

Niewykorzystanie przez pracownika urlopu wypoczynkowego z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy co do zasady skutkuje przekształceniem uprawnienia do urlopu w roszczenie o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego. Od tej zasady ustawodawca przewidział jednak wyjątek (art. 171§3 kp), podyktowany względami natury pragmatycznej. Otóż, gdy strony postanowią o wykorzystaniu urlopu w czasie pozostawania pracownika w stosunku pracy na podstawie kolejnej umowy o pracę, zawartej z tym samym pracodawcą bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy, pracodawca nie wypłaca ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, gdyż będzie on wykorzystany w naturze w czasie kolejnego zatrudnienia. Przyjęcie takiego rozwiązania powinno znaleźć odzwierciedlenie w treści świadectwa pracy (A. Gwarek, M. Skibicka – Ghaley, Urlopy pracownicze, Warszawa  1999, str. 83). Przepis art. 171§3 kp znajdzie zastosowanie nie tylko wówczas, gdy jedna umowa ulega zakończeniu, a następnego dnia zaczyna obowiązywać kolejna, ale także wówczas, gdy pomiędzy zakończeniem obowiązywania jednej umowy a rozpoczęciem obowiązywania następnej minie weekend (I. Jaroszewska – Ignatowska [w:]  Kodeks pracy. Komentarz dla praktyków, pod. red. A. Patulskiego, G. Orłowskiego, Warszawa 2012, str. 667). W analizowanym przepisie mowa jest co prawda o zawarciu kolejnej umowy o pracę bezpośrednio po rozwiązaniu lubwygaśnięciu poprzedniej, ale należy podzielić pogląd, że w istocie chodzi o sytuacje, w których umowa zawarta pomiędzy tym samym pracownikiem a tym samym pracodawcą zaczyna obowiązywać bezpośrednio po poprzedniej. Jeżeli zatem jedna umowa o pracę kończy się i następnego dnia zostaje zawarta kolejna, w które strony ustalają termin rozpoczęcia pracy za trzy miesiące, to pracodawca ma obowiązek wypłaty ekwiwalentu za niewykorzystany urlop (I. Jaroszewska – Ignatowska[w:]  Kodeks pracy. Komentarz dla praktyków, pod. red. A. Patulskiego, G. Orłowskiego, Warszawa 2012, str. 668). Niewypłacenie ekwiwalentu, lecz ’’przeniesienie’’ prawa do urlopu na okres obowiązywania następnej umowy o pracę wymaga wyraźnego porozumienia stron w tym przedmiocie. Niedopuszczalne jest zatem jednostronne narzucenie takiego rozwiązania przez pracodawcę. W praktyce osiągnięcie takiego porozumienia nie powinno sprawiać trudności, gdyż takie rozwiązanie jest korzystne dla obu stron – pracodawca nie musi wypłacać pracownikowi ekwiwalentu, zaś pracownik może skorzystać z urlopu w bardziej dogodnym dla siebie terminie.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego: prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy

W wyroku z 3.09.2009 r. Sąd Najwyższy stwierdził, iż pracownik, któremu pracodawca nie udzielił obligatoryjnych godzin odpoczynku (art. 132 i 133 k.p.) nie ma roszczenia o ekwiwalent pieniężny na podstawie stosowanych odpowiednio art. 171 i 172 k.p., mimo że stosunek pracy został rozwiązany .(…) W razie nieudzielenia odpowiednich okresów odpoczynku pracownik może dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia na zasadach ogólnych.

W wyroku z dnia 14.03.2006 r. (sygn. akt: I PK 144/05) Sąd Najwyższy wywodzi natomiast, że ekwiwalent za urlop wypoczynkowy nie przysługuje za czas pozostawania bez zatrudnienia, za który sąd przyznał wynagrodzenie (…) w okresie pozostawania bez pracy pracownikowi przywróconemu do pracy orzeczeniem Sądu, który podjął pracę u dotychczasowego pracodawcy, nie przysługiwało prawo do urlopu wypoczynkowego w rezultacie pracownik ten nie ma również prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop.

W uchwale podjętej w składzie siedmiu sędziów (mającej moc zasady prawnej) z 25.09.1980 r. (sygn. akt: V PZP 2/80) SN stwierdził, iż w razie rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy w czasie bezpłatnego urlopu udzielonego na podstawie art. 174 § 1 k.p., a trwającego dłużej niż miesiąc, pracownikowi niewykonującemu pracy od dnia 1 stycznia z powodu urlopu bezpłatnego nie przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego za rok kalendarzowy, w którym ustało zatrudnienie, a zatem i prawo do ekwiwalentu za ten urlop.

 

 



opracowanie: Monika Wojciechowska (28.02.2013) studentka V roku prawa na UMK w Toruniu, seminarium z prawa pracy, zainteresowania naukowe skupione wokół prawa pracy oraz prawa cywilnego.

opieka merytoryczna: dr Marzena Szabłowska